Bài luận này giảng về vô ngã của Đạo Phật.

Trí tuệ của ngài thật siêu việt, đúng là một bài viết thì không thể ngộ được nhưng ta có thể cảm được phần nào. Cần phải thực hành để cảm được giáo lý của ngài.

Bài trên trang SEEKER TO SEEKER

Câu chuyện về một phóng viên trẻ và một vị sư Phật giáo

Có một câu chuyện về một phóng viên trẻ tại một sân bay, khi anh ta nhìn thấy một vị sư Phật giáo và quyết định phỏng vấn ông. Anh ta hỏi vị sư: “Thưa sư, theo ngài, vấn đề lớn nhất của thế giới là gì? Là biến đổi khí hậu? Nạn đói toàn cầu? Tham nhũng?”

Vị sư mỉm cười và trả lời: “Trước tiên, hãy để tôi hỏi bạn một câu. Bạn là ai?”

“Thưa ngài, tôi là một phóng viên,” phóng viên trẻ trả lời.

“Không, đó là nghề của bạn,” vị sư nói. “Bạn là ai?”

“Tôi là John Smith,” phóng viên trả lời.

“Không, đó là tên của bạn,” vị sư đáp. “Bạn là ai?”

“Tôi… là một con người,” phóng viên trẻ ngập ngừng.

“Không, đó là loài của bạn,” vị sư nói, “Bạn là ai?”

Cuộc đối thoại này tiếp tục trong một thời gian cho đến khi cuối cùng phóng viên chịu thua và nói: “Được rồi, được rồi… Có vẻ như tôi không biết tôi là ai!”

Vị sư trả lời: “Đây chính là vấn đề lớn nhất của thế giới.”

Câu hỏi “Tôi là ai?” và con đường giác ngộ của Đức Phật

Trong bài này, chúng ta sẽ xem xét cách mà Đức Phật trả lời chính câu hỏi này. Đây là câu hỏi đã dẫn Ngài đến giác ngộ, câu hỏi cơ bản mà mỗi người trong chúng ta đều phải đối mặt.

Tôi là ai?

Vấn đề về bản thể chính là lý thuyết gây tranh cãi nhất của Phật giáo, hoặc đúng hơn là phi lý thuyết, trong lịch sử các tôn giáo.

Đức Phật nói rằng bạn không phải là thân thể của mình, và hầu hết các tôn giáo khác đều đồng ý với điều này. Nhưng Ngài cũng khẳng định rằng bạn không phải là một linh hồn bất tử.

Bạn không phải là ý thức, cảm giác, tâm trí, ý chí, hay một chất liệu vũ trụ nguyên thủy nào cả.

Tuy nhiên, theo Đức Phật, cũng không thể nói rằng bạn không có gì, rằng bạn không tồn tại.

Câu hỏi về tái sinh và lý thuyết vô ngã của Đức Phật

Mọi thứ trở nên phức tạp hơn khi bạn xem xét học thuyết về tái sinh. Nếu có tái sinh, thì chắc chắn phải có một “tôi” nào đó chuyển từ cuộc đời này sang cuộc đời khác, đúng không?

Một ai đó thừa hưởng nghiệp tốt và nghiệp xấu?

Sai rồi.

Trong suốt cuộc đời, Đức Phật đã giảng dạy rằng tái sinh là một sự thật của cuộc sống. Tuy nhiên, Ngài kiên quyết rằng không có cái “tôi” nào, không có “ngã” nào tái sinh.

Trong tiếng Pali, giáo lý này được gọi là anattā, giáo lý về vô ngã.

Anattā – Giáo lý vô ngã

Anattā là một học thuyết kỳ lạ. Tuy nhiên, Đức Phật nói rằng hiểu được anattā chính là con đường dẫn đến giác ngộ viên mãn.

Để biết bạn là gì và biết bạn không phải là gì – đó chính là chìa khóa để chấm dứt khổ đau một cách triệt để.

Giải thích về “ngã” qua năm uẩn.

Để hiểu được giáo lý vô ngã của Đức Phật, chúng ta cần tìm hiểu một chút về năm uẩn.

Con đường giác ngộ của Đức Phật bao gồm một giai đoạn khổ hạnh nghiêm ngặt và huấn luyện tâm trí khắc nghiệt. Vào một thời điểm trong hành trình tìm kiếm của mình, Ngài chỉ ăn một hạt gạo mỗi ngày.

Các câu chuyện kể lại rằng Ngài đã trở nên gầy gò đến mức có thể cảm nhận được xương sống khi đặt tay lên bụng. Ngài đã đi học dưới các thầy thiền vĩ đại nhất thời bấy giờ và vượt qua họ từng người một trong chính lĩnh vực của họ. Tuy nhiên, Đức Phật luôn tiếp tục tìm kiếm, vì Ngài cảm thấy chưa tìm được điều mình cần tìm: Chấm dứt khổ đau.

Cuối cùng, Đức Phật không còn ủng hộ khổ hạnh thái quá, nhưng Ngài đã học được một điều quan trọng từ quá trình rèn luyện khắc nghiệt. Đó là Ngài đã dần biến tâm trí mình thành một vũ khí. Những khả năng tập trung và sức bền tinh thần mà Ngài phát triển đã giúp Ngài có thể quan sát tâm trí mình theo cách mà ít người có thể tưởng tượng.

Sau nhiều năm quan sát tâm thức của mình, Đức Phật phát hiện ra một điều sẽ thay đổi lịch sử. Ngài nhận ra rằng những gì Ngài đã gọi là cái “tôi”, cái “ngã” của mình, chỉ là sự kết hợp của năm yếu tố, năm uẩn.

Năm uẩn này được gọi là khandhas trong tiếng Pali.

Năm uẩn và cách chúng hình thành thực tại của chúng ta.

Bản dịch phổ biến của từ khandha trong tiếng Anh là “hợp thành”. Bạn cũng có thể nghĩ đến từ này như là “phần” hoặc “thành phần”.

Nói đơn giản, năm uẩn là những thành phần cấu thành trải nghiệm ý thức của chúng ta. Chúng là các khối xây dựng của thực tại mà chúng ta trải nghiệm một cách chủ quan. Năm uẩn bao gồm: hình tướng, cảm giác, nhận thức, các tạo tác tâm lý, và ý thức.

Để hiểu cách mà những yếu tố này hoạt động, chúng ta cần thay đổi cách suy nghĩ một chút so với cách chúng ta nhìn nhận thực tại hàng ngày. Hãy tưởng tượng một phép ẩn dụ đơn giản để minh họa.

Ví dụ về màn hình RGB trên máy tính của bạn.

Hãy tưởng tượng bạn đang xem một video trên màn hình RGB, ví dụ như đoạn video về Marilyn Monroe.

Khi bạn nhìn vào những hình ảnh này, chúng ngay lập tức mang đến cho bạn một ý nghĩa nào đó. Bạn bị cuốn hút vào đó. Bạn đang nhìn một người, một người phụ nữ xinh đẹp nổi bật. Bạn có thể thấy màu sắc và chất liệu trang phục của cô ấy, ngôn ngữ cơ thể, biểu cảm khuôn mặt, và nét trẻ trung vui vẻ của cô ấy.

Một phần trong bạn biết rằng bạn chỉ đang xem một video. Nhưng một phần khác, phần bản năng hơn, ngay lập tức bị cuốn hút bởi thực tại của những gì bạn đang thấy. Một phần trong bạn nhìn thấy Marilyn Monroe, chính là con người đó.

Tuy nhiên, hãy thử nghĩ một chút về bản chất của những hình ảnh này.

Hãy nghĩ về màn hình mà bạn đang xem chúng. Trên mức độ của màn hình, video này chỉ đơn giản là một sự kết hợp của các khung hình. Mỗi khung hình lại được cấu tạo từ các pixel… và mỗi pixel chỉ có ba màu cơ bản: đỏ, xanh lá cây, và xanh dương.

Tiếp tục câu chuyện về năm uẩn và cảm giác “tôi là ai”

Chúng ta có thể nói rằng đây là ba hợp thành của video này.

Tất cả sự phức tạp của video, tất cả thông tin mà nó mang lại và cảm xúc mà nó khơi dậy… Tất cả những điều này đến từ sự phối hợp tinh vi của chỉ ba thành phần: Đỏ, Xanh lá và Xanh dương.

Thực tế, không có Marilyn Monroe nào trước mặt bạn. Đây thực sự là một trò lừa mắt.

Một mô hình khéo léo của màu đỏ, xanh lá và xanh dương đã khiến bạn nghĩ rằng bạn đang nhìn thấy Marilyn Monroe.

Nó đánh lừa bạn để bạn ngưỡng mộ vẻ đẹp của cô ấy, và có thể cảm thấy thu hút cô ấy.

Chà… có lẽ bạn đã hiểu được hướng đi của câu chuyện này rồi.

Đức Phật và cái tôi – Một trò ảo thuật

Đức Phật lập luận rằng trải nghiệm chủ quan giống như đoạn video về Marilyn Monroe. Cảm giác “tôi” giống như một trò ảo thuật chỉ xuất hiện thực khi bạn không nhìn kỹ vào nó.

Nếu bạn nhìn kỹ, Đức Phật khẳng định, bạn sẽ thấy rằng không có gì trong trải nghiệm của bạn có thể gọi là “tôi”. Chỉ có một bản giao hưởng rất, rất phức tạp của năm hợp thành.

Hình ảnh Marilyn Monroe xuất hiện chỉ từ một mô hình của màu đỏ, xanh lá và xanh dương.

Cũng vậy, ảo giác “tôi là” xuất hiện từ mô hình của năm uẩn.

Năm uẩn này lại bao gồm: hình tướng, cảm giác, nhận thức, tạo tác tâm lý và ý thức.

Giải thích về năm uẩn

Hình tướng bao gồm tất cả những gì là vật chất và thị giác – hình dáng, màu sắc, kết cấu và những thứ tương tự.

Cảm giác bao gồm mọi thứ cảm thấy dễ chịu, khó chịu hoặc trung tính. Những thứ như sự chán nản, phấn khích, buồn bã, niềm vui, đau đớn, v.v.

Nhận thức bao gồm tất cả các suy nghĩ, ký ức, kế hoạch trong tương lai. Nó cũng bao gồm các ý tưởng, ví dụ như ý tưởng về một bông hoa là gì, màu hồng là gì, hay một cuộc sống tốt đẹp là gì.

Tạo tác tâm lý bao gồm tất cả các ham muốn và cảm xúc. Những sở thích và sự không thích. Mọi thứ làm bạn cảm động ở mức độ cảm xúc.

Cuối cùng, ý thức chính là sự nhận thức về sự hiện diện của bạn. Thomas Nagel đưa ra định nghĩa thú vị về ý thức: nếu có một điều gì đó mà bạn cảm nhận được khi là chính bạn, thì bạn có ý thức.

Câu hỏi về cái tôi và năm uẩn.

Bây giờ, hãy tự hỏi mình: Bạn có thể thực sự tìm thấy điều gì trong trải nghiệm của mình mà không thuộc về một trong năm thể loại này không? Và quan trọng hơn, bạn có thể tìm thấy cái tôi của mình ở đâu trong năm uẩn này không?

Cơ thể, cảm giác, suy nghĩ, ham muốn và ý thức mà bạn cho là của mình. Nhưng nếu chúng là của bạn, vậy… bạn là ai? Ai là chủ sở hữu cơ thể của bạn?

Ai là người cảm nhận cảm xúc của bạn? Ai là người suy nghĩ những suy nghĩ của bạn?

Ai là người muốn những ham muốn của bạn? Ai là người nhận thức được ý thức của bạn?

Cảm giác “tôi là” và câu trả lời của Đức Phật

Câu trả lời cho tất cả những câu hỏi này có vẻ rất trực giác, rất hiển nhiên, rất rõ ràng:

Đó là tôi, chính tôi là người đó!

Đó không phải là một kết luận lý trí, mà là một cảm giác bản năng rằng bạn tồn tại, rằng bạn là ai đó, một cái tôi. Tuy nhiên, chính vào lúc này, khi chúng ta cảm nhận được cái cảm giác bản năng này, Đức Phật nói… dừng lại. Bạn không chú ý rồi.

Đức Phật và cái nhìn về thế giới.

Đây là cách Đức Phật nhìn nhận thế giới. Khi năm uẩn kết hợp lại, những người chưa giác ngộ nói rằng “một người đã được sinh ra”. Khi các uẩn tan rã, những người chưa giác ngộ nói rằng “một người đã chết”. Và khi các uẩn phân tán rồi lại kết hợp lại theo một mô hình khác, những người chưa giác ngộ nói rằng “một người đã tái sinh”.

Tuy nhiên, Đức Phật nói với chúng ta rằng không có con người nào để tìm thấy ở bất cứ đâu.

Đức Phật không có vấn đề gì với việc sử dụng từ “người” hay “cái tôi” như một thuật ngữ thông thường. Ngài hiểu rằng chúng ta cần những từ ngữ như vậy để định hướng trong thế giới này. Đức Phật đồng ý rằng, theo quy ước, Marilyn Monroe ở tuổi mười tuổi là cùng một người với Marilyn Monroe ở tuổi hai mươi. Tuy nhiên, ở mức độ chân lý tuyệt đối, không có Marilyn Monroe nào cả.

Không có Phật, không có tôi, và cũng không có bạn.

Chỉ có những dòng chảy khác nhau của năm uẩn trôi theo thời gian, rồi tan rã và lại kết hợp trở lại. Tôi là một dòng chảy, bạn là một dòng chảy khác, nhưng cuối cùng chúng ta đều chỉ là nước chảy theo những cách hơi khác nhau.

Nhưng vì các mô hình của năm uẩn của chúng ta rất phức tạp và vì tâm trí con người thông thường rất phân tâm, các uẩn rơi vào một hiểu lầm khủng khiếp rằng chúng là một con người. Rằng chúng là một thứ gì đó duy nhất và rằng thế giới và mọi người khác là một thứ khác.

Phật nói rằng mọi mô hình về cái ngã mà bạn có đều là quan niệm sai lầm. Và chúng sẽ luôn kết thúc bằng cách bám víu vào một trong năm uẩn.

Bạn nói rằng cái ngã chết đi cùng với cơ thể vật lý? Bạn đang bám víu vào sắc.

Bạn nói cái ngã là cái gì bên trong bạn cảm thấy tốt hay xấu? Bạn đang bám víu vào thọ.

Bạn nói “Tôi suy nghĩ, nên tôi tồn tại”? Xin lỗi René, bạn chỉ đang bám víu vào thức.

Những người nói “Tôi là sự lựa chọn và ý chí tự do của mình” đang bám víu vào hành.

Và những người xem cái ngã như là sự nhận thức thuần khiết đang bám víu vào thức.

Phật nói không có cái nào trong số này có thể là cái ngã. Tại sao?

Ngài đưa ra hai lý do chính.

Thứ nhất, không có uẩn nào có thể là cái ngã vì bạn không thể kiểm soát được chúng. Bạn không thể làm cho cơ thể bạn khỏe mạnh chỉ bằng cách mong muốn. Cũng không thể đột ngột làm cho mình cảm thấy bình tĩnh khi thực sự bạn rất lo lắng. Bạn thậm chí không thể chọn được suy nghĩ tiếp theo của mình. (Hoặc chính xác hơn, bạn có thể chọn, nhưng bạn không thể chọn được cái bạn chọn.) Năm uẩn thay đổi theo những điều kiện và nguyên nhân bên ngoài chúng. Vì vậy, không có uẩn nào có thể là cái ngã của chúng ta.

Thứ hai, các uẩn đến rồi đi. Chúng không thể là cái ngã vì chúng là vô thường. Một phút bạn nghĩ và cảm nhận một cách nào đó, và ngay sau đó điều đó thay đổi hoàn toàn. Một ngày cơ thể bạn còn trẻ và nhanh nhẹn, nhưng trước khi bạn kịp nhận ra, việc cúi xuống và buộc dây giày đã trở thành một sự khó nhọc, thậm chí đau đớn.

Nếu cái ngã của bạn là một trong các uẩn, thì nó cũng phải thay đổi liên tục. Nhưng nếu vậy, điều đó có nghĩa là một cái ngã phải kết thúc trong một khoảnh khắc và một cái ngã khác phải bắt đầu ngay sau đó. Rõ ràng đây không phải là điều mà cảm giác bản năng của chúng ta nói về cái ngã của chúng ta. Chúng ta cảm thấy mình là những cá nhân và dù chúng ta có thay đổi và phát triển, chúng ta vẫn có một cái lõi nào đó bền vững qua thời gian. Rõ ràng, không có uẩn nào có thể là cái lõi đó.

Và đây là điều mà chúng ta đến với Kẻ Xấu Lớn của Phật giáo: dukkha. Từ Pāli này là một thuật ngữ rất chung, được dịch ra với nhiều nghĩa khác nhau như “khổ đau”, “bất hạnh” hay “không thỏa mãn”. Đó là cảm giác rằng có điều gì đó trong trải nghiệm của bạn có thể tốt hơn. Rằng có điều gì đó không ổn.

Phật nói rằng toàn bộ giáo lý của Ngài chỉ có một mục đích. Giống như toàn bộ đại dương có một vị duy nhất, đó là mặn, vậy Phật cũng nói rằng mọi giáo lý của Ngài đều có một hương vị giống nhau. Hương vị của sự giải thoát. Giải thoát có nghĩa là được tự do khỏi dukkha. Điều đó có nghĩa là với bạn, mọi thứ trở nên hoàn toàn, tuyệt đối và không thể giảm bớt được, ổn thỏa.

Vậy Phật nói rằng lý do số một gây ra dukkha là gì? Đó là cảm giác bản năng nói với chúng ta “Đây là tôi, đây là của tôi, đây là bản thân tôi.” Đó là cảm giác “tôi”, mà Phật gọi là bám víu.

Bạn thấy đấy, Phật không phải là một triết gia. Ngài không bao giờ triết lý vì lý do triết lý. Mỗi lời nói, hành động và giáo lý của Ngài đều tập trung vào một mục tiêu duy nhất: chấm dứt dukkha. Điều quan trọng là phải hiểu rằng Phật không dạy giáo lý về vô ngã như một triết gia. Ngài nhìn nhận mình, thay vào đó, như một bác sĩ chữa trị cho tinh thần con người. Chúng ta có thể gọi Ngài là nhà tâm lý học đầu tiên trong lịch sử.

Phật thấy rằng con người sống cuộc đời mình trong sự vô minh hoàn toàn về thực tại tối hậu. Chúng ta quan sát cơ thể, cảm xúc, suy nghĩ, ham muốn và ý thức của mình và chúng ta gọi chúng là của mình. Chúng ta bám víu vào chúng và trở nên gắn bó với chúng. Chúng ta tích lũy tài sản, chúng ta chạy theo địa vị xã hội, các mối quan hệ, kinh nghiệm, và sự giàu có. Nhưng số phận cuối cùng lấy đi mọi thứ chúng ta đã tích lũy. Dần dần, thời gian và sự thay đổi lấy đi tất cả những gì chúng ta nghĩ là thuộc về mình. Cuối cùng, chúng lấy đi chính mạng sống của chúng ta.

Có bao nhiêu nỗi đau, bao nhiêu khổ đau trong cuộc sống này cho người nói về những thứ mà cô ấy mất đi “Đây là tôi, đây là của tôi, đây là bản thân tôi.” Và không chỉ chịu đựng một cuộc đời đau khổ, mà còn qua hàng nghìn và hàng trăm nghìn kiếp sống.

Một câu nói đáng sợ từ Kinh Tạng Pāli, Đức Phật đã nói với các đệ tử của mình như sau:

“Trong chuyến hành trình dài này, khi bạn lang thang vô định từ kiếp này sang kiếp khác,

Đã có nhiều giọt nước mắt rơi vì bạn hơn là nước trong bốn đại dương.” (S.II, 180)

Đức Phật nhìn nhận đây là căn bệnh của tâm hồn con người. Ngài không bao giờ muốn rao giảng đạo đức bằng cách chỉ trích sự ngu dốt và sự tham lam của chúng ta. Ngược lại, Ngài nói về những điều này với lòng từ bi sâu sắc.

Với sự hiểu biết thấu đáo về việc mỗi chúng ta sẽ phải chịu đựng bao nhiêu đau khổ trong thế giới này.

Và thế nhưng… có tin vui! Đức Phật biết từ kinh nghiệm cá nhân rằng nếu chúng ta thấy thực tại như nó thực sự là. Nếu chúng ta nhận ra cái tôi chỉ là một ảo tưởng được tạo ra từ một chuỗi các quá trình riêng biệt. Nếu chúng ta có thể tiếp thu hiểu biết này để nó không chỉ tồn tại trong đầu óc, mà trở thành một cảm giác sâu thẳm trong lòng. Nếu chúng ta có thể thực sự, hoàn toàn dập tắt cảm giác “tôi”, sự nắm giữ vào cuộc sống…

Nếu chúng ta có thể dập tắt tất cả những điều này như Đức Phật đã làm… thì chúng ta sẽ thấy mọi thứ như nó thực sự là. Chúng ta sẽ biết trong trái tim mình rằng mọi thứ đều ổn.

Rằng không có gì để đạt được và không có gì để mất.

Đây là sự bình an vượt qua mọi sự hiểu biết.

Từ Sanskrit cho điều này là *nirvāṇa*.

Tất nhiên, điều này nói thì dễ, làm thì khó. Nhưng không phải là không thể. Gautama Siddhartha đã làm được và trở thành người được biết đến với tên gọi Đức Phật, nghĩa là người đã thức tỉnh.

Tất cả Phật giáo đều xuất phát từ sự nhận thức này. Có một con người, giống như bạn và tôi, một ngày nào đó đã có phát hiện cực kỳ sâu sắc trong lịch sử loài người. Ngài đã rèn luyện tâm trí đến khả năng cao nhất và sau đó quay lại với chính mình. Những gì ngài phát hiện đã thay đổi ngài mãi mãi và đã truyền cảm hứng cho hàng triệu người trên khắp thế giới cúi đầu kính trọng ngài.

Cuối cùng, bạn không thể hiểu được giáo lý vô ngã bằng lý trí. Chắc chắn là không thể từ một bài viết. Đây là một giáo lý đòi hỏi sự cống hiến hoàn toàn của bạn nếu bạn muốn thực sự “hiểu được”. Nếu bạn muốn tan biến cảm giác sâu thẳm trong lòng mình nói rằng “tôi là”.

Thực tế, nhiều người hiểu sai thông điệp của Đức Phật khi cho rằng Ngài nói cái tôi không tồn tại. Đức Phật chưa bao giờ nói như vậy. Thực ra, Ngài cho rằng việc nói “Tôi không tồn tại” cũng sai lầm như việc nói “Tôi là”. Tại sao? Bởi vì như vậy bạn vẫn đang suy nghĩ trong khái niệm “tôi”.

*Anatta* (vô ngã), mà nhiều người dịch là lý thuyết về vô ngã, thực tế nên được dịch là lý thuyết không hay vô về cái tôi. Để hiểu được giáo lý này có nghĩa là hoàn toàn biến đổi cái nhìn của bạn về thế giới theo cách mà rất khó có thể diễn tả bằng lời. Thực ra, không có lý do gì để tin rằng một người đã hiểu được *anatta* có thể giải thích nó cho những người khác chưa hiểu.

Tuy nhiên, những gì mà Đức Phật nhận thức được khi Ngài thiền định về cái tôi đã giải thoát Ngài khỏi mọi khổ đau. Loại người mà Ngài trở thành sau sự giác ngộ chắc chắn là một điều kỳ diệu mà ai nhìn thấy cũng phải ngạc nhiên.

Dù đi đâu hay nói với ai, Đức Phật luôn thu hút những người theo và những người tôn thờ Ngài.

Và bất kỳ ai đến gần Ngài, bất kỳ ai muốn biết nguồn gốc của mọi khổ đau là gì,

Đức Phật sẽ dẫn họ đến câu hỏi duy nhất: “Bạn là ai?”